"Samenwerking tussen gemeenten en lokale partners maakt houtkantenprojecten sterker”

Eind oktober lanceerde de Vlaamse Landmaatschappij de derde oproep houtkanten voor lokale besturen. Het doel? Een uitgebreid en sterk houtkantennetwerk in Vlaanderen. Wat is het belang van houtkanten in ons landschap? En waarom moeten we de lokale besturen mee krijgen in het houtkantenverhaal? Nadine Vervaet (VLM) ​ en Joke Maes (Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete) delen in dit interview hun expertise rond alles wat met ​ houtkanten te maken heeft, van visieontwikkeling en uitvoering tot samenwerking met lokale partners.

Na twee succesvolle oproepen houtkanten werd net de derde oproep gelanceerd. Waarom blijft het belangrijk om ons houtkantennetwerk verder uit te breiden?

Nadine: Met de nieuwe oproep houtkanten willen we het houtkantennetwerk inderdaad nog meer versterken en uitbreiden. Dankzij de vorige oproepen staat de teller op 72 km nieuwe houtkanten. Toch hebben we onze doelstelling qua kilometers en koolstofopslag niet gehaald. Met de derde oproep hopen we de kaap van 100 km nieuwe houtkanten te halen.

Het belang van houtkanten kan nauwelijks overschat worden. Landschappen met houtkanten zijn veel soortenrijker dan landschappen zonder. Ze bieden onderdak aan tal van planten- en diersoorten, dienen als voedselbron en helpen bijvoorbeeld vleermuizen bij hun oriëntatie. Daarnaast dragen houtkanten bij aan klimaatmitigatie, omdat ze grote hoeveelheden koolstof opslaan, zowel boven- als ondergronds. Wat houtkanten bovendien uniek maakt, is hun verbindende rol. Zo kunnen ze natuurplekken in een gebied verbinden, maar ook ecologisch waardevolle percelen kunnen er voordeel uithalen, zoals percelen waar landbouwers beheerovereenkomsten op uitvoeren. ​

Maar dat is niet alles. Houtkanten verbeteren ook de bodemkwaliteit, waterkwaliteit en natuurlijke plaagbeheersing. Ze helpen bij erosiebestrijding, bestuiving en zorgen voor een behaaglijk landschap waar het fijn is om te wandelen en tot rust te komen.

Joke: Houtkanten geven een landschap ook identiteit en maken het aantrekkelijk om te beleven. Zonder houtkanten verliest het Vlaamse landschap veel van zijn herkenbaarheid. Daarnaast brengen houtkanten groen en natuur dichter bij mensen, niet alleen in natuurgebieden, maar ook langs woonwijken en wegen. Ze fungeren als visuele buffer tegen minder aantrekkelijke elementen zoals industrie of snelwegen.

Veel van onze huidige houtkanten zijn bovendien relicten die al honderden jaren in het landschap aanwezig zijn. Door nieuwe aanplantingen kunnen we deze waardevolle elementen behouden en versterken. Houtkanten zijn dus niet alleen ecologisch, maar ook cultuurhistorisch en visueel van groot belang.

Hoe kunnen lokale besturen een bijdrage leveren en waarom zijn zij de doelgroep voor deze houtkantenoproep?

Nadine: Gemeentebesturen zijn als eigenaar en beheerder van het openbaar domein ideaal geplaatst om met houtkanten aan de slag te gaan. Ze hebben letterlijk de ruimte én een voorbeeldfunctie.

Daarnaast kunnen gemeenten inspelen op specifieke uitdagingen en kansen binnen hun grondgebied. Ze hebben inzicht in wat er lokaal speelt en staan dicht bij de lokale actoren. Dat maakt hen de perfecte partner om gerichte initiatieven op te zetten.

Hebben jullie tips voor gemeenten die een houtkantenproject willen indienen?

Nadine: Het is cruciaal om vanuit een duidelijke visie te vertrekken. Je kunt niet zomaar overal houtkanten aanplanten: je moet goed weten waar en waarom je ze plaatst. Het kiezen van de juiste locatie is dus belangrijk. Op onze website staat een schema ​ om gemeenten daarbij te helpen. Daarnaast is het belangrijk om draagvlak te creëren, zowel intern binnen de gemeente als bij de betrokken bewoners en actoren.

Joke: Een ander aandachtspunt is dat veel gemeenten nog geen volledig zicht hebben op de bestaande houtkanten. Hoewel houtkanten in principe beschermd zijn, verdwijnen er helaas nog altijd uit het landschap. Het is lastig om effectief te beschermen wat je niet goed gedocumenteerd hebt. Een goede eerste stap is daarom in kaart brengen welke houtkanten er al zijn. Dat vormt een stevige basis om gericht projecten op te starten.

Voor welke ondersteuning kunnen lokale besturen die aan de slag willen rond houtkanten, een beroep doen op de regionale landschappen?

Joke: We ondersteunen gemeenten op drie vlakken: visieontwikkeling, uitvoering en beheerplanning.

Gemeenten hebben baat bij een duidelijke visie: waar willen we met het landschap naartoe en wat moet beschermd worden? Houtkanten leveren veelzijdige ecosysteemdiensten op het vlak van erfgoed, biodiversiteit, landschapsbeleving, gezondheid en zelfs praktisch gebruik, zoals houtsnippers gebruiken voor compostering. Omdat houtkanten zoveel beleidsdomeinen raken – van landbouw tot recreatie – is een integrale aanpak nodig. Wij helpen gemeenten bij het ontwikkelen van die visie. Dankzij onze expertise in domeinen zoals erfgoed, biodiversiteit en landbouw kunnen we een integraal toetsingskader bieden.

Daarnaast ondersteunen we bij de uitvoering. We nemen bijvoorbeeld contact op met lokale partners, eigenaars van aangrenzende percelen en coördineren de aanbesteding, wat handig is als een gemeente zelf tijd of capaciteit tekortkomt.

Ten slotte ondersteunen we gemeenten ook bij het uitvoeren van het reguliere beheer van nieuwe en bestaande houtkanten via het Loket Onderhoud Buitengebied (LOB). Op maat van een gemeente of een gebied stellen we een betaalde samenwerkingsovereenkomst op waarmee we de gemeentes deels of volledig ontzorgen voor de coördinatie van hun landschapsbeheer. Het LOB kan ingezet worden voor inventarisatie, visieontwikkeling, beheerplanning en de coördinatie van de uitvoering. Dankzij dergelijke samenwerkingsovereenkomsten kunnen we tijd, middelen en kennis intergemeentelijk en efficiënter inzetten. ​

Nieuwe houtkant in Ravels met steun uit de oproep 2023

Hoe kunnen gemeentebesturen effectief samenwerken met verschillende partners, zoals landbouwers en andere betrokkenen, bij het ontwikkelen en uitvoeren van houtkantenprojecten?

Joke: Betrek als gemeente van in het begin de lokale grondeigenaren, vaak landbouwers. Dat zorgt voor een vlotte samenwerking en voorkomt frustraties. Gemeenten werken vaak op hun eigen openbare bermen, maar door ook lokale bewoners in een open overleg te betrekken, kunnen praktische zaken zoals de toegang tot een perceel, de oriëntatie van houtkanten en langetermijn beheerkeuzes efficiënt besproken worden. Het is essentieel om na te denken over beheerkeuzes, zoals de keuze voor hakhoutbeheer of bomenrijen, en om die keuzes duidelijk te communiceren naar de betrokkenen. Verder mogen gemeenten best ambitieus zijn en verder kijken dan de meest voor de hand liggende locaties om houtkanten aan te leggen, door een bredere ecologische visie te ontwikkelen: bijvoorbeeld welke natuurkernen liggen nu geïsoleerd en hebben nood aan verbinding, of zijn er blauwe landschapsstructuren die ecologisch versterkt kunnen worden door aanplantingen. ​ ​

Nadine: Samenwerking loont echt: gemeenten kunnen hun expertise uitbreiden door partnerschappen aan te gaan, wat de kwaliteit van het project verhoogt. Naast regionale landschappen kunnen gemeenten samenwerken met partners zoals natuur- of erfgoedverenigingen, agrobeheergroepen en particuliere eigenaars. Die partners kunnen waardevolle bijdragen leveren, bijvoorbeeld om het ecologisch netwerk te versterken. Nog een belangrijke tip, door diverse plantensoorten te kiezen en het beheer goed te plannen, is de kans op succes groter. We raden aan om tijdig contact op te nemen met de VLM of het regionaal landschap voor advies en ondersteuning.

Joke: In sommige gevallen werken wij samen met landbouwers om houtsnippers te oogsten, die ze dan gebruiken in een biomassaketel om zo hun stallen te verwarmen of om de melk voor de kalveren te verwarmen. In Ravels bijvoorbeeld, zijn we verschillende landschapselementen aan het aanplanten in kader van de oproep van 2023. De aanplantingen gebeuren op openbare bermen, maar samen met de landbouwers bespreken we de beheer- en soortkeuze rekening houdend met het landbouwverkeer én het gebruik van de toekomstige beheerresten. ​

Wat ook fijn is: dankzij dit project hebben we al enkele nieuwe samenwerkingen met lokale landbouwers opgestart die ook op hun eigen percelen of erven werk willen maken van vergroening. We begeleiden hen dan met veel plezier bij andere subsidieaanvragen, zoals VLIF voor niet-productieve investeringen.

Nadine: En tot slot: landbouwers kunnen via de VLM ook subsidies aanvragen om houtkanten op hun landbouwpercelen goed te onderhouden. Dat gebeurt door een beheerovereenkomst van vijf jaar te sluiten met de VLM. Ze kunnen kiezen tussen een beheerovereenkomst jaarlijks snoeien, terug snoeien of afzetten, en knotten.

Meer informatie