Wortel- en Merksplas-Kolonie stap dichterbij op de UNESCO Werelderfgoedlijst

Wortel- en Merksplas-Kolonie, die deel uitmaken van de 7 Koloniën van Weldadigheid in België en Nederland, hebben een stap dichterbij gezet op de UNESCO-Werelderfgoedlijst. Dat heeft het Werelderfgoedcomité beslist op een internationale conventie in Manama (Bahrein).

Zeven Koloniën van Weldadigheid

Begin 19de eeuw ontstonden de zeven landbouwkoloniën in Nederland en België als een vooruitstrevend sociaal experiment. Aan de grondslag daarvan lag de idee dat armen uit de stad een nieuw leven konden opbouwen op het platteland. Daarbij werd maar liefst 80 km² woeste grond door de kolonisten eigenhandig omgevormd tot landbouwgrond. De kaarsrechte dreven en statige gebouwen gaven orde en regelmaat aan het leven van de landlopers. Deze structuur is nog steeds duidelijk zichtbaar in het landschap.

In de Zuidelijke Nederlanden werden in Wortel bij Hoogstraten een vrije Kolonie (1822) en in Merksplas een onvrije Kolonie (1825) opgericht. Na de Belgische onafhankelijkheid werden beide Kolonies ingezet om landlopers op te vangen. Landloperij was in België van 1866 tot 1993 strafbaar en wie geen geld op zak had, kon naar de Rijksweldadigheids-koloniën gestuurd worden. Tot 1993 leefden, woonden en werkten er nog landlopers. Toen werd de wet op de landloperij afgeschaft, bleef een waardevol landschap van bijna 1000 hectare verweesd achter, getekend nadat het meer dan 150 jaar dienst had gedaan als landbouwkolonie.

Wortel- en Merksplas gered van verval

Het landschap en de gebouwen werden na 1993 bedreigd door leegstand, verval en versnippering. In 1997 stonden de gebieden zelfs op de lijst van het ‘World Monuments Fund’ bij de 100 meest bedreigde erfgoedsites ter wereld. Gelukkig werd snel ingezien dat dit bijzondere erfgoed niet verloren mocht gaan. Bezorgde burgers trokken aan de alarmbel en in 1997 werd vanuit de provincie Antwerpen en met de steun van een 40-tal gemeentebesturen de vzw Kempens Landschap opgericht. Deze organisatie ijvert sindsdien voor het behoud, de ontwikkeling en de openstelling van dit erfgoed. Sindsdien zijn beide Koloniën er steeds op vooruit gegaan: in 1999 werden de gebieden beschermd als landschap en werden ook de belangrijkste gebouwen beschermd als monument. Het omringende landschap werd aangekocht door verschillende publieke partners waardoor het geheel in gemeenschapshanden bewaard blijft. Op die manier kunnen Wortel- en Merksplas-Kolonie vandaag vanuit één gezamenlijke visie beheerd worden.

Toon Denys, gedelegeerd bestuurder VLM: “Met de inzet van een breed gamma aan krachtige instrumenten in Merksplas- en Wortel-Kolonie (grondenbank, kavelruil en herverkaveling, inrichtingswerken, …) heeft de Vlaamse Landmaatschappij bijgedragen aan de realisatie van de gebiedsvisie van de Vlaamse Overheid, die tot ver buiten de grenzen van beide Kolonies reikt.”

Koloniën genomineerd als Werelderfgoed

Samen met de vijf Nederlandse Koloniën van Weldadigheid werkten Kempens Landschap, de provincie Antwerpen, de stad Hoogstraten en de gemeente Merksplas samen met het agentschap Onroerend Erfgoed sinds 2012 aan het Werelderfgoed-nominatiedossier voor de Koloniën. In 2015 kwamen de Koloniën van Weldadigheid op de nationale kandidaatslijsten van België en Nederland en in 2016 besliste het Nederlandse Rijk om het dossier effectief in te dienen. Dat gebeurde in januari 2017 in Parijs. De Koloniën werden voorgedragen als transnationaal serieel cultureel landschap. Na de indiening was het wachten op het rapport van adviesorgaan ICOMOS en de uiteindelijke beslissing op de jaarlijkse bijeenkomst van het Werelderfgoedcomité.

Een stap dichterbij

Vandaag besliste de leden van het Werelderfgoedcomité om het advies van ICOMOS niet te volgen en de zeven Koloniën van Weldadigheid wat huiswerk mee te geven om er volgend jaar mee terug te komen.

Inga Verhaert, covoorzitter van Kempens Landschap en gedeputeerde van de provincie Antwerpen blijft hoopvol: “Het is natuurlijk jammer dat Wortel- en Merksplas-Kolonie niet meteen een plaats op de Werelderfgoedlijst krijgen. Exact 200 ja na de stichting van de eerste Kolonie en 25 jaar na de afschaffing van de wet op de landloperij in België was dit een heel symbolisch moment geweest. Maar samen met de Nederlandse koloniën hebben we het intussen wel tot de finale van het wereldkampioenschap Erfgoed geschopt. En de volgende match is volgend jaar. Wij hebben daar nu ons toegangsticket verworven. Ook is de jarenlange inspanning en samenwerking tussen twee landen, vier provincies, acht lokale besturen, Agentschap Onroerend Erfgoed, Agentschap Natuur en Bos, Vlaamse Landmaatschappij en tal van andere partners iets om trots op te zijn. Met hen bekijken we nu hoe we ons best klaarstomen voor een volgende match.”

Voor Peter Bellens, gedeputeerde van de provincie Antwerpen en covoorzitter van Kempens landschap, doet de beslissing van het Werelderfgoedcomité niets af aan de waarde van de Koloniën: “De Koloniën van Weldadigheid vertellen een bijzonder verhaal, een geschiedenis die tot op vandaag voor velen nog verborgen is. Met Kempens Landschap willen we dit onderbelicht stuk geschiedenis weer onder de aandacht brengen. Wist je dat er in Wortel- en Merksplas-Kolonie in totaal 55.000 landlopers verbleven? Hun verhaal ontdek je in het interactieve ‘Bezoekerscentrum Kolonie 5-7’ in Merksplas. Sinds de opening in juni 2017 bezochten al ruim 40.000 mensen het bezoekerscentrum. Ondanks het uitstel door het Werelderfgoedcomité, blijven we deze geschiedenis enthousiast uitdragen. ”

Joke Schauvliege, minister van Omgeving, Natuur en Landbouw, betreurt de beslissing: “Het is jammer dat Wortel- en Merksplas-Kolonie op dit moment naast de erkenning grijpt. Het zou mooi zijn om na de erkenning van de bossen van het Zoniënwoud in 2017 als UNESCO werelderfgoed, een tweede erkenning in Vlaanderen te hebben. Toch blijft het gebied van de Kolonies zeer uniek en meer dan een bezoek waard.”

Wortel- en Merksplas-Kolonie zijn levende landschappen. Foto’s boven © Kempens Landschap – fotograaf Studiovision Photography. Foto’s onder © Kempens Landschap – fotograaf James van Leuven